Het Nederlandsch Sportterrein van F. J. Moerkoert
Stampende olifanten en dames die niet duiken

door Martine Hietink

Matrozen die ‘uitstekend konden zwemmen’ hielden rond 1900 toezicht in de zwem- en badinrichting van F.J. Moerkoert. Amazones te paard streden tegen wielrijders op zijn wielerbaan. En de inhuldiging van Koninging Wilhelmina, in 1898, vierde Utrecht op zijn grasveld. Desondanks leidde de financiële mislukking van Moerkoerts sportterrein tot de aanleg van de Mauritsstraat.
Op dinsdag 4 december 1894 vond in het Haagsche Koffiehuis aan het Vreeburg de openbare aanbesteding plaats van de bouw van een wielerbaan en een zwem- en badinrichting. Deze sportfaciliteiten zouden verrijzen op een terrein dat begrensd werd door het huidige Wilhelminapark, de Rembrandtkade, de Frederik Hendrikstraat en de Nassaulaan (afb. 6). Het initiatief kwam van F. J. Moerkoert, eigenaar van het terrein. Medefinancier was P. Wille.
Moerkoert, geboren in 1840 te Utrecht, was van huis uit stucadoor. Vanaf 1882 staat hij in het adresboek vermeld als ‘stucadoor, vervaardiger van kunstmatige grotwerken’. Hij maakte van cement rustieke brugleuningen, afscheidingshekken en muurbekledingen van quasi-hout, maar ook vazen en rotspartijen. Zijn werk viel zeer in de smaak en vond in Utrecht en omgeving veel aftrek. Vanaf 4 mei 1881 woonde hij met zijn gezin aan de Oudwijkerlaan 21a (later 35). Op 29 mei 1902 verhuisde hij naar Frederik Hendrikstraat 10 (afb. 7). Vanaf 1895 staat hij in het adresboek vermeld als kunstmatig rotswerker en Directeur van het Nederlandsch Sportterrein.
Al snel na de aanbesteding begon de aanleg van zowel de wielerbaan als de zwem- en badinrichting. Het sportterrein, geheel voor eigen risico van Moerkoert en Wille, zou half mei 1895 geopend worden.
Jaap Eden
De wielerbaan werd aangelegd naar ideeën van Frans Netscher. Ze had een lengte van 500m. Aangezien er in Utrecht nog geen wielerbaan was - de vélocipède was toen net zo nieuw als nu de skeelers - steunde de Algemeene Nederlandsche Wielrijders Bond (ANWB) de aanleg. De baan was alleen toegankelijk voor leden.
De wielerbaan is veel gebruikt voor wedstrijden. Jaap Eden was de grote favoriet: hij gold als onoverwinnelijk.

Afb. 6. Kaart van Utrecht, 1896, (détail): rechtsonder de sportterreinen.

Voorafgaand waren er vaak vlieger- en hoepelwedstrijden of zelfs wedstrijden waarbij fietsers het opnamen tegen een paard.
Op 22 juli 1895 reed zo een Amerikaanse amazone tegen wielrijders. Het grasveld in het midden van de wielerbaan was echter zo zompig dat het paard in de modder wegzakte. De wedstrijd moest worden afgelast. Hetzelfde grasveld werd ‘s winters overigens onder water gezet om als ijsbaan te dienen.
Reeds in mei 1898, drie jaar na de opening, berichtte het Utrechts Nieuwsblad dat de hogere rangen bij de wielerwedstrijden slecht bezet waren: de kosten werden niet gedekt.

Matrozen
In 1894 hadden Moerkoert en Wille ook vergunning gekregen om een zwembassin te graven aan de Meentstroom achter de wielerbaan (Rembrandtkade). De zwem- en badinrichting was voor dames en heren gescheiden.
Het damesbassin (40 x 20m) bestond uit twee delen. Het diepste was ongeveer 1,5m: de dames werden niet geacht te duiken. Ter compensatie waren de kleedkamers echter dubbel zo breed als bij de heren. Sommige waren tevens bestemd om er besloten in te kunnen baden. Twee vrouwelijke bedienden hielden toezicht.
De heren doken wel: het herenbad (60 x 20m) was gedeeltelijk 4m diep. Hier hield een badmeester toezicht. Het overige personeel bestond uit matrozen die uitstekend konden zwemmen en duiken.
Beide bassins hadden een overdekte veranda voor het uitrusten na gedane inspanning en voor moeders die toezicht wilden houden op hun kinderen. De bassins werden voortdurend gevoed door helder water uit de Meentstroom. Aan de zijde van het vaarwater werd een schutting opgericht, ter bescherming tegen onbescheiden blikken.

Circus Barnum and Bailey
De Utrechtse cricket- en voetbalvereniging Hercules, opgericht in 1889, maakte vanaf mei 1895 dankbaar gebruik van het sportterrein van Moerkoert. Naar alle waarschijnlijkheid lagen de voetbalvelden pal naast de wielerbaan. Voor het seizoen 1902 - 1903 moest Hercules helaas uitkijken naar een andere plaats om te spelen. Olifanten van het befaamde Amerikaanse circus Barnum and Bailey , dat van de gemeente toestemming had gekregen haar tenten tijdelijk op de het voetbalveld op te slaan, hadden het speelveld grondig verwoest.

Afb. 7. Het woonhuis van F.J. Moerkoert, Frederik Hendrikstraat 10, 1911.
De eigenaar en zijn gezin zitten in de boot.

Naast de wielerbaan lagen cementen tennisbanen, die tevens geschikt waren voor oefeningen in het figuurrijden op de fiets.
Vlakbij de wielerbaan stond het Paviljoen: de sportbar. Dit gebouw mat 8 x 7m
met rondom een veranda en een tuintje (getekend door de bouwkundige J. Wentholt.)

Ridderhofspel
De ingang van het sportpark lag aan de Nassaustraat, waarvandaan een gemakkelijke weg (thans Stadhouderslaan) naar de wielerbaan leidde. Nog voor men bij de wielerbaan kwam, ging men langs een uitgestrekt grasveld. Een deel ervan was ingericht als paardenrenbaan: een elliptische baan rondom een grasveld met een tribune (tussen de huidige Frederik Hendrikstraat en de Stadhouderslaan, ter hoogte van de Dillenburgstraat). Het eerste Concours Hippique werd gehouden op 19 september 1895, opgevrolijkt door een concert en vuurwerk.
Daarnaast diende het grasveld als feestterrein. Zo werd op 24 en 26 juni 1896 een ‘Ridderhofspel’ gehouden ter ere van het 52ste Lustrum van de Utrechtsche Hoogeschool (afb. 8). Ook de feesten ter ere van de inhuldiging van Koningin Wilhelmina, 3 september 1898, vierden de Utrechters op het sportterrein. Het thema was ‘Volksleven en krijgsbedrijven der Nederlanders in de 17e eeuw’ (afb. 9).
Op de afbeeldingen 7, 8 en 9 is steeds hetzelfde poortgebouw herkenbaar. In 1898 werd het zelfs opgenomen in de nagebouwde facade van een vesting.

Verkoop
Waarschijnlijk zijn het de hoge kosten voor de organisatie van de sportwedstrijden geweest die Moerkoert er toe hebben gebracht om het terrein stukje bij beetje te verkopen voor bebouwing. In mei 1897 richten Moerkoert en de weduwe Wille een verzoek tot de gemeente tot goedkeuring van de ligging en richting van een stratenplan en tot overneming van enige straten ontworpen op hun terrein.

Afb. 8. Ridderhofspel, juni 1896, op de paardenrenbaan van Moerkoert. Op de achtergrond de kapel van de RK begraafplaats St. Barbara.

Afb. 9. ‘Volksleven en Krijgsbedrijven uit de 17e eeuw’, 1898, paardenrenbaan. Het poortgebouw is opgenomen in een nep-kasteel.

<-- Naar inhoudsopgave historie <-- Naar vorige hoofdstuk - Naar volgende hoofdstuk-->